Doel

• kennismaken met de geschiedenis van een bekende straat in de directe omgeving, ontdekken dat de Binnenweg er niet zomaar is, dat er samenhang is met het verleden van Heemstede
• herkenning van (eigen) erfgoed
• waardering voor erfgoed en helpen oog te krijgen voor wat bewaard moet worden
• door waardering van eigen erfgoed oog krijgen voor erfgoed van anderen
• verbanden zien tussen vroeger en nu
• ontdekken dat niets er zomaar is
• herkenning van (eigen) erfgoed

Voor de genoemde doelen is de Binnenweg bijzonder geschikt omdat hier, ondanks alle veranderingen, nog sporen van het verleden te ontdekken zijn. Het is een oude verbindingsweg van Haarlem naar de oude kern van het dorp Heemstede rond het Wilhelminaplein. Er staan langs deze weg nog originele woningen met grote voortuinen, er zijn woningen verbouwd tot winkel, functionele gebouwen als het Raadhuis, maar ook nieuwbouw waarin woningen en winkels gecombineerd zijn.

Onderdelen

Dit project bestaat uit de volgende onderdelen:

1. Achtergrondinformatie voor docenten
2. Beeldmateriaal (18 afbeeldingen van een oude en nieuwe situatie, met nakijkblad. Dit materiaal is in 2007 als losse kaartjes aan alle basisscholen in Heemstede uitgereikt, maar hier ook uit te printen.)
3. Leesblad voor de leerlingen
4. Wandeling met kijkwijzer voor de leerlingen (vragen en opdrachten)
5. Drie plattegronden van Heemstede

De duur van de voorbereidende les is circa een uur. De wandeling duurt afhankelijk van de intentie van de begeleiders ruim een uur.

1 Achtergrondinformatie voor docenten

1.1 Algemeen

1.2 Suggestie voorbereidende les

1.3 Informatie bij het leesblad

1.4 Informatie bij de wandeling en Kijkwijzer

1.5 Printversies van beeldmateriaal, leesblad, wandeling/Kijkwijzer en kaarten

1.1 Algemeen

De Binnenweg was vroeger een voetpad van Heemstede naar Haarlem (ook de Bronsteeweg hoorde daarbij). Al in 1461 werd dit voetpad beschreven. Toen de Heemstederwech genaamd. De weg begon bij Eindenhout (het Huis met de Beelden) en liep via het buurtschap Crayenest (bij Jacob in de Hout) langs de binnenduinrand naar het dorp Heemstede (rond het huidige Wilhelminaplein). De weg volgde de binnenduinrand, wat goed te zien is op de kaart van Bolstra. Dus droge voeten en niet door het veen (groen op de kaart). Nadeel was wel dat de weg vaak door zand overstoven werd en daardoor moeilijk begaanbaar. De Binnenweg heet zo, omdat het een ‘binnendoorroute’ was. De Herenweg was de doorgaande weg tussen Haarlem en Den Haag.

1.2 Suggestie voorbereidende les

De les bestaat uit vier onderdelen:

Introductie van het thema ‘Wonen, werken en winkelen op de Binnenweg’. Gesprekje ‘Wie komt er wel eens op de Binnenweg? Wat doe je daar? Welke winkels zijn er nog meer? Waar staat het gemeentehuis, hoe ziet dat eruit etc.?’. Duur: 10 minuten, klassikaal.

Oefening met oude en nieuwe situatie. Zoek oude en nieuwe foto’s van dezelfde panden of situaties bij elkaar en maak paren. Doel: niet te moeilijke introductieoefening, bedoeld om bestaande kennis van leerlingen visueel te activeren en als eerste kennismaking met oud beeldmateriaal. Leerlingen kijken zelf na met het nakijkblad. Leerkracht loopt rond en vraagt leerlingen of ze weten waar de afgebeelde situaties zijn, of ze winkels herkennen, etc. Duur: 10 minuten, in groepjes.

Klik hier voor het beeldmateriaal (18 foto’s).

Leesblad. Lezen tekstjes van Apie Prins, met daarbij historische foto’s van het huis van Apie, de tram, een marskramer, een prijsos en de tol. Deze vreemde begrippen worden door de afbeeldingen voorstelbaar. De leerkracht kan uitleggen wat voor iemand de schrijver was en dat hij op een ongebruikelijke, wat lastig te lezen, manier schreef. De foto’s vormen naast de tekst een andere bron van informatie. Door de tekst en de foto’s te vergelijken, krijg je een beter beeld van het verleden. Duur: 20 minuten. Lezen in groepjes. Klassikale nabespreking.

Klik hier voor het leesblad.

Kaartoefening. Bekijken en vergelijken van huidige plattegrond van Heemstede met oude kaarten.

Werkvorm klassikaal, om samen overeenkomsten en verschillen te ontdekken. De leerkracht kan vertellen waarom de Binnenweg juist op deze plek is ontstaan, maar het is ook mogelijk om de leerlingen dit zelf te laten ontdekken. Ga dan naar buiten naar de zandbak, laat 2 grote richels van zand maken, laat daar een paar emmers water over en tussen lopen en vraag aan de kinderen waar ze het liefst zouden wonen.

Terug in de klas kan dan gekeken worden naar de oudste kaart. Want wat heeft het verhaal van buiten met de kaart binnen te maken? Zaken die aan de orde kunnen komen zijn bijvoorbeeld: Zoek de Herenweg op. Hoe kun je zien dat Heemstede op strandwallen gebouwd is? Zoek de Binnenweg op (hier Heemsteeder wech). Hoe kun je zien dat de Binnenweg over droge grond loopt? Waar gaat de Binnenweg naar toe? Kun je bedenken waar je zelf woont? Wat is de waterplas rechtsonder?

De kaart van 1810 is een andersoortige kaart. Het is een kadastrale kaart die de percelen weergeeft. Hierbij bijvoorbeeld de volgende vragen: Zoek de Herenweg op en de Binnenweg. Wat is er veranderd? (De bebouwing neemt toe, met name de blekerijen langs de Blekersvaart zijn goed te zien, maar er is ook meer bebouwing rond de IJzeren brug. De Binnenweg is nog steeds de weg naar het dorp Heemstede rond Wilhelminaplein en het Slot.)

Bij de recente kaart kan het verschil besproken worden met de kaart van 1810, met name de toename van de bebouwing. Ook hier de kinderen laten kijken naar waar ze zelf wonen. Ook vragen naar betekenis van straatnamen. Bijvoorbeeld: Wat zouden de namen Voorweg en Achterweg betekenen?

Duur: 15 minuten, klassikaal

Klik hier voor de drie kaarten.

1.3 Informatie bij het leesblad

De schrijver Apie Prins (Heemstede 1884 – Amsterdam 1959), had zijn bijnaam te danken aan zijn initialen A.P. Hij vertaalde boeken en schreef er zelf één: Ik ga m’n eige baan (1958). De teksten van het leesblad komen uit dit boek. Apie leidde een avontuurlijk leven: hij was tabaksplanter op Cuba, goudzoeker in Alaska, bordenwasser in New York en veel meer. Hij studeerde ook medicijnen maar maakte de studie niet af. Hij trouwde in Heemstede met een jeugdliefde, maar later volgde een scheiding.

Foto prijsos. Op de foto de aankomst van de Paaskoe in 1923, klaar voor de slacht. Vleeschhouwerij en spekslagerij J. v.d. Zijden aan de Camplaan. J.v.d. Zijden en zijn vrouw in het midden van de foto.

Foto marskramer. Deze marskramer loopt ergens in de buurt van Heemstede. Leveranciers kwamen aan huis, daarom was er nog weinig behoefte aan winkels.

Foto met kinderen voor woning. Apie groeide op aan de Binnenweg waar zijn vader huisarts was. Dit huis stond rechts van het huis waar nu de Heemsteedse apotheek gevestigd is. Op de plaats van het huis van Prins staat nu een blokje huizen, met onder meer Van de Riet schoenenwinkel.

Foto landelijk straatbeeld Binnenweg. Het witte huis rechts is het Klein Clooster. Dit huis was gebouwd voor notaris F.H. Dólleman en later bewoond door jonkheer P.N. Quarles van Ufford. Dit huis is afgebroken en op deze plaats is de winkelgalerij gebouwd (o.a. De Roos). De Cloosterlaan herinnert hier nog aan. Tussen dit huis en het huis van de familie Prins liep een paadje naar de achterliggende weilanden. Dus ongeveer op de plek van de Julianalaan. Op deze weilanden graasden in de zomer de koeien van boer Janssen. Deze boer had een boerderij aan de Zandvoortselaan. Als de koeien op stal moesten haalde boer Janssen ze op en liep met zijn kudde over de Binnenweg naar de Zandvoortselaan.

Foto tram. Vanaf 1881 reed er een tram over de Binnenweg, die mensen vervoerde tussen Haarlem en Leiden. Dat duurde tot 1948, daarna namen bussen de dienst over en werden de rails en bovenleidingen gesloopt.

Foto tolhek. Het is niet heel duidelijk, maar achter de wagen is het openstaande tolhek aan het begin van de Binnenweg te zien (ongeveer bij de huidige telefoonwinkel). Op de hoek met de Koediefslaan (rechts) zie je een café. Als je rechtsaf de Koediefslaan inging en dan linksaf de Blekersvaartweg op, stuitte je ook op een tol. Vanaf 1857 moest er tol betaald worden om over de Binnenweg te gaan. Dit duurde tot 1916. Voor ieder paard en wagen of ezel en wagen moest betaald worden. Politie, postbeambten en militairen mochten er gratis langs en mensen die er regelmatig langs kwamen betaalden een vast bedrag per jaar.

1.4 Informatie bij de wandeling en de Kijkwijzer

Wandeling
De wandeling over Raadhuisplein, Raadhuisstraat en Binnenweg begint bij het raadhuis. Klik hier voor de wandeling/Kijkwijzer.

Per leerling is er een kijkwijzer waarin de antwoorden genoteerd kunnen worden, maar leerlingen kunnen ook samenwerken in een boekje. De leerkracht kan de wandeling klassikaal of in groepjes, al dan niet met ouders, lopen. Het is dan belangrijk om duidelijke instructies te geven. Bijvoorbeeld dat dat kinderen vooruit moeten lezen waar ze naartoe moeten lopen en waar ze naar moeten kijken. Een wellicht overbodige afspraak is, dat de kinderen geen winkels inlopen.

Niet alle vragen hebben een antwoord dat goed of fout is. Vraag 4 en 17 zijn meningvormende vragen. Bij deze vragen is het belangrijk dat kinderen, door te kijken en met elkaar te discussiëren een eigen oordeel leren vormen.

Kijkwijzer
Het raadhuis werd in 1906 gebouwd en is ontworpen door de architecten Cuypers en Stuyt. Het werd gebouwd in de stijl van de 18^e eeuw. Op de hoeken van het balkon zie je twee leeuwen die de wapens van Nederland en Noord-Holland vasthouden. Nog een mooie versiering op de gevel is het Heemsteedse wapen met daaronder de letters SPQH Deze letters verwijzen naar de Romeinen en betekenen: senaat (bestuur) en volk van Heemstede. Ook is er een mooie klok te zien en op het leien dak staat een torentje.

In 1973 werd het raadhuis verbouwd en uitgebreid. In het oude deel is een mooi trappenhuis en een trouwzaal met balkon. In de aangebouwde vleugel zijn de kantoren. Vanaf oktober 2006 is het ‘nieuwe’ deel van het raadhuis opnieuw uitgebreid en verbouwd.

Huize Overlaan. Voordat het huidige raadhuis werd gebouwd, diende de voormalige buitenplaats Overlaan op nr. 9 (als je met je rug naar het huidige raadhuis staat – rechts) als raadhuis. Vanaf 1855 in gebruik bij de gemeente. Het werd toen ook als politiebureau gebruikt. Toen Overlaan te klein werd het huidige raadhuis gebouwd. Tot een paar jaar geleden hebben er altijd huisartsen gewoond.

Oude postkantoor/politiebureau (nu LaRiva). Dit gebouw werd van 1889 tot 1921 gebruikt als postkantoor en daarna ook als politiebureau.

Nieuwere postkantoor (op de hoek van de Postlaan). In 1921 liet gemeente dit postkantoor bouwen. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog kocht de rijksoverheid dit gebouw van de gemeente om er een telefoondienst te vestigen. Het postkantoor is gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. (Decoratieve gevels en metselwerk. Ook werden vaak extra accenten gegeven aan deuren en portieken.)

Dorpspomp. In het bredere gedeelte van de Raadhuisstraat, ter hoogte van schoenhandel Kaptein (waar ooit een café was) was vroeger een pleintje. De mensen kwamen daar op mooie avonden bij elkaar om wat te praten en te drinken. Soms speelde er een orkestje van rondtrekkende muzikanten, zodat het er heel gezellig was. Aan de oostkant van het pleintje stonden lage huisjes en winkeltjes, die in de loop der tijd zijn gesloopt en vervangen door andere gebouwen. Ook was er een dorpspomp waarmee schoon drinkwater werd opgepompt. Die was er geplaatst in 1898, nadat er tyfus was uitgebroken, omdat het water dat de mensen uit de regenput achter hun huis haalden niet schoon genoeg was. Vanaf 1910 kwam het Heemsteedse drinkwater uit de waterleidingduinen (Amsterdamse Waterleidingen) en was de pomp niet meer nodig. In 1988, toen de Raadhuisstraat werd opgeknapt, werd ter herinnering aan die tijd weer een dorpspomp geplaatst als een soort monument.

Zandvaart of Zanderijvaart. Deze vaart werd gegraven rond 1630 met het doel afgegraven duinzand af te voeren van de duinen naar het Spaame. Adriaan Pauw, ambachtsheer van Heemstede, liet de duinen ontginnen en beplanten met helm om verstuiving tegen te gaan. Het overtollige zand was heel geschikt om bouwterreinen in bijvoorbeeld Amsterdam of Haarlem op te hogen. In beide steden werd toen heel veel gebouwd (stadsuitbreiding). De zandvaart liep van de duinen via de IJzeren Brug naar het Spaarne. Vandaar gingen de zandschepen naar Haarlem of via het Haarlemmermeer naar Amsterdam.

Straatnamen
Sinds 1895 worden alle straatnamen vastgesteld door de gemeenteraad. Daarvoor gebeurde het vaak dat straatnamen veranderden of dat straten onder verschillende namen bekend waren. Dat leidde tot verwarring. Nadat de gemeenteraad straatnamen ging bepalen, werden er ook groepen namen gemaakt, zoals de bloemen- of componistenbuurt, de geleerdenwijk, de provinciënbuurt. Vaak verwijzen straatnamen naar een historische situatie zoals de Cloosterstraat naar het Klein Clooster. Namen als Postlaan, Kerklaan en Havenstraat spreken voor zich.

1.5 Printversies bijbehorend materiaal

Klik hier voor het Beeldmateriaal (18 foto’s) en nakijkblad.

Klik hier voor het leesblad, Apie Prins vertelt

Klik hier voor de wandeling/Kijkwijzer.

Klik hier voor de drie kaarten.

Colofon

Het erfgoedproject ‘Binnenweg’ behoort tot de ‘Leerlijnen Cultureel Erfgoed Heemstede’. Het is tot stand gekomen op initiatief van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek en de Jacobaschool, namens het Heemsteeds basisonderwijs, en met financiële steun van de provincie Noord-Holland in het kader van de Uitvoeringsregeling Cultuureducatie 2009 Samenwerkingsprojecten Basisscholen.

Bron
Michel Bakker e.a., Binnenweg & Raadhuisstraat. Van ‘wildernisse’ tot winkelstraat (Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek, Heemstede 2010)

Samenstelling
Anja Kroon-van Helden, Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek

Adviezen
Hanneke Prins-Roozen Directeur Jacobaschool
Hans Krol Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek