Herenweg 5

De Hartekamp (complex)

	Oorspronkelijke functie
	Buitenplaats
	Huidige functie
	Kantoor, huisvesting mensen met (verstandelijke) beperking, park
	Bouwjaar
	17de eeuw, huidige huis en aanleg 1693
	Architect
	Deels onbekend, George Clifford jr. (1727) en J.D. Zocher (rond 1805) Ontwerpers van de tuinen, J.D. Zocher jr. (rond 1820), J.A.G. van de Steur (verbouwing hoofdhuis, 1902), L.A. Springer (oprijlaan, 1902), H.A.C. Poortman (tuin, 1909), H.C. Berchtenbreiter (verbouwing hoofdhuis, ca. 1920-1925)
	Status
	Rijksmonument complex 515575

Introductie

Video t.b.v. Open Monumentendag 2022

Het complex van de historische buitenplaats De Hartekamp is gelegen aan beide zijden van de Herenweg. Langs het oudste terrein, waarop zich het huis bevindt, ligt aan de zuidzijde nog de oorspronkelijke grenssloot, vanaf de Herenweg tot aan de Leidsevaart. Aan de westzijde bepaalt de Leidsevaart grotendeels de grens. Aan de noordzijde liggen Huis te Manpad en het afgesplitste Haag en Duin. De Binnenweg bepaalt de grens aan de oostzijde. De Overtuin heeft aan de zuidzijde nog de oorspronkelijke grenssloten.

Op de plek van de latere buitenplaats lag in de 16de eeuw een boerenhofstede met de naam Thorenvliet, die in bezit was van de Haarlemse familie Van Berkenrode. Van 1662 tot 1666 was de Amsterdamse koopman Hendrik Zeegersz van de Camp eigenaar. Hij veranderde de naam in Hartencamp, volgens overlevering een verwijzing naar de herten die er leefden en naar zijn eigen achternaam (Camp). Camp breidde zijn bezit uit door grond van Adriaan Pauw te kopen. Stiefzoon Gilles erfde de boerderij en het land, maar kon de schulden niet aflossen en verkocht het bezit daarom in 1680 aan zijn zwager, de dichter Jacobus Heiblocq, die tot 1687 eigenaar was.

Geschiedenis

De geschiedenis van De Hartekamp als buitenplaats begint in 1693. In dat jaar werd Johan Hinlopen, die zijn fortuin had verdiend als postmeester van het Antwerps Postcomptoir, eigenaar. De Leidsevaart, een belangrijke schakel in die postroute, begrensde de achterzijde van het complex. Hinlopen gaf opdracht voor de bouw van een nieuw huis en de aanleg van een tuin. In 1709 kwam De Hartekamp in het bezit van de Engelse bankier George Clifford sr. Deze breidde zijn bezit uit met een stuk grond ten oosten van de Herenweg, tot aan de Binnenweg. Op een hoge duintop liet hij een speelhuis bouwen, in het verlengde van de hoofdas van De Hartekamp. Tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw heeft hier nog een huisje gestaan (dat thans in moderne vorm is teruggekeerd).

Cliffords zoon George jr., die in 1727 eigenaar werd, maakte De Hartekamp tot een van de belangrijkste tuinen van Europa in die tijd. Hij was een tuin- en plantenliefhebber en wist Carolus Linnaeus van 1735-1738 naar De Hartekamp te halen. Linnaeus breidde de botanische collectie uit en publiceerde in die tijd zijn Hortus Cliffortianus. Clifford jr. vergrootte het gebied van de overtuin met onder andere moestuinen, een amfitheater en een Parnassusberg te midden van een doolhof. Ook het park om het huis werd gemoderniseerd. Het voorplein werd deels vernieuwd, de grote plantvakken werden opnieuw ingericht en er werd ook hier een doolhof aangelegd. Het ontwerp is bekend van een door Springer gemaakte kopie. Naar wordt aangenomen, was Clifford zelf de ontwerper.

Vrij snel na het vertrek van Linnaeus begonnen de tuinen al achteruit te gaan. Tussen 1788 en 1815 wisselde De Hartekamp vijfmaal van eigenaar. J.C. Meijer, eigenaar van 1803 tot 1809, schakelde J.D. Zocher sr. in voor een wijziging in landschappelijke stijl. Tegelijkertijd verkocht jij delen van het terrein. In 1815 werd Matheus Brants eigenaar. De Hartekamp bleef tot 1901 in het bezit van de familie Brants, later Verschuer-Brants. Matheus Brants vergrootte de bezittingen door de aankoop van weilanden tussen De Hartekamp en het Huis te Manpad. Op dit nieuwe grondgebied werd door J.D. Zocher jr. een aanleg verzorgd. Ook vergrootte hij het terrein van de overtuin.

Na het overlijden van het echtpaar Verschuer-Brants werden de bezittingen geveild. Voor korte tijd was de Binnenlandse Exploitatie Maatschappij voor Onroerende Goederen te Haarlem eigenaar. Zij liet de overtuin verkavelen. Hierop werden aan de noordzijde de landhuizen Eikenrode en Haag en Duin gebouwd. Het resterende, zuidelijke deel van de Overtuin is tegenwoordig in gebruik als openbaar wandelpark. Op het grondgebied ten zuiden hiervan, dat oorspronkelijk ook tot De Hartekamp behoorde, ligt de speeltuin Linnaeushof.

In 1902 kocht W. de Ridder het huis met een deel van de gronden. Hij liet het huis vergroten door aan de zijgevels uitbouwen te plaatsen naar ontwerp van de architect J.A.G. van de Steur. L. Springer ontwierp een oprit bij de nieuwe vleugels. In 1909 werd door H.A.C. Poortman de witte betonnen pergola bij de oranjerie gebouwd. Ook ontwierp hij de tuin daarvoor en links naast het huis een inmiddels verdwenen rosarium, in aansluiting bij het vanuit Amsterdam overgebrachte 18de-eeuwse tuinhuis. Het huis werd nogmaals vergroot gedurende de laatste periode van particuliere bewoning (1921-1952) door mevrouw Catalina von Pannwitz-Roth. De verbouwing en uitbreiding, nodig om plaats te bieden aan haar kunstcollectie, werd ontworpen door architect H.C. Berchtenbreiter.

In 1952 werd het huis met de grond verkocht aan de Vereniging der Broeders Penitenten, die er een inrichting voor zwakzinnige jongens vestigden. Aanvankelijk werden deze jongens ondergebracht in het hoofdgebouw, later in paviljoens. De buitenplaats biedt nog steeds huisvesting voor verstandelijk gehandicapten.

Historische buitenplaats

De historische buitenplaats de Hartekamp bestaat uit de het hoofdgebouw en de historische park- en tuinaanleg. De aanleg bevat de volgende, afzonderlijke rijksmonumenten: twee identieke hekpartijen, een pergola, een vaas, tuinbanken, een zonnewijzer, een borstbeeld van Linnaeus, een oranjerie, een tuinhuis, een hek en twee gemetselde poortjes.

Het terrein was in drie gelijke delen verdeeld. Het voorste deel, aan de Herenweg, diende als voorterrein voor het huis, daarop volgde een middendeel, afgesloten door een grand canal, en ten slotte was er het achterste deel, waar een tweede kanaal, haaks op het eerste, het uitzicht tot op de Leidsevaart begeleidde. Deze opzet heeft tot de wijzigingen in landschappelijke stijl steeds het uitgangspunt gevormd.

Rijksmonument

Het complex van de historische buitenplaats Hartekamp is van belang vanwege de grote tuinhistorische waarde en de betekenis voor de historische botanie, met name in relatie tot de persoon en het werk van Carolus Linnaeus. Verder is het van belang vanwege zijn relatie tot de reeks van buitenplaatsen in Zuid-Kennemerland, aangelegd op de binnenduinrand, vanwege de beeldbepalende ligging van het hoofdhuis, vanwege de historische park- en tuinaanleg waarin restanten van de 18de-eeuwse opzet nog herkenbaar zijn binnen de latere landschappelijke aanleg, en als werk van de tuinarchitecten J.D. Zocher sr. en jr.