Herenweg 133

Berkenrode (tuin en park)

	Oorspronkelijke functie
	Tuin en park
	Huidige functie
	Tuin en park
	Bouwjaar
	Vanaf 1797
	Architect
	Onbekend
	Status
	Rijksmonument 526315

Introductie

De historische buitenplaats Berkenrode is gelegen tussen de Herenweg en de Leidsevaart. Een watergang vanaf deze vaart vormt de noordelijke begrenzing, waarbij de noordoosthoek gevormd wordt door de Herenweg en de Willem Klooslaan. Aan de Herenweg loopt de grens achter de huizen Herenweg 113 tot en met 127 en van Duin en Vaart, en vervolgens door de vaart langs de Erasmuslaan tot de Leidsevaart.

De ‘camp’ Berkenrode is een oud goed, dat al in 1284 melding wordt vermeld. Het huis komt pas voor in een bron uit 1451. Het is bekend van afbeeldingen en vertoont een kasteelachtig uiterlijk. Dit oude huis Berkenrode stond op de plek waar nu de grote vijver ligt en werd door een slotgracht omgeven. Hier heeft tot 1797, in verschillende gedaantes, het huis Berkenrode gestaan. Restanten ervan zijn opgegraven. Aanvankelijk waren er aan het bezit geen rechten verbonden. Pas in 1465 werd Gerrit van Berkenrode Jansz beleend met de rechten en titel van ambachtsheer van Berkenrode. Het geslacht Van Berkenrode bleef tot 1691 eigenaar. Bij het beleg van Haarlem in 1573 ging het huis grotendeels in vlammen op. Daarna werd het door Dirk van Haerlem van Berkenrode gedeeltelijk hersteld en weer bewoond. Na zijn overlijden in 1642 werd zijn zuster Goedele tot erfgenaam benoemd. Nadat ook haar zoon Hendrick van Alckemade was gestorven was, werd het goed verkocht.

De nieuwe eigenaar werd op 17 februari 1691 Benjamin Poulle. Hij liet het huis geheel restaureren en verfraaien en ook de tuin opnieuw aanleggen. Een prent in vogelvlucht laat deze grootscheepse aanleg zien, waarvan het echter de vraag is of deze in zijn geheel is gerealiseerd. Nog geen honderd jaar later brandde dit huis in de nacht van 4 op 5 mei 1747 af door onvoorzichtigheid van het personeel nadat het met kaarsen en vetpotjes was geïllumineerd ter ere van de verheffing van prins Willem IV tot erfstadhouder. De toenmalige eigenaar, ambachtsheer Mattheus Lestevenon liet het weer opbouwen, waarbij in ieder geval de fundamenten opnieuw werden gebruikt. Lestevenon voegde in 1762 het huis en de gronden van Westerduin bij Berkenrode. Eerder, in 1743, had hij het grondgebied al vergroot met de buitenplaats Duin en Vaart. Tot de bezittingen behoorde ook nog een stuk grond met aanleg aan de oostzijde van de Herenweg. Hier bevindt zich thans het Zorgcentrum Het Overbos.

Op 29 oktober 1797 verkochten Mattheus’ kinderen het goed aan Jan Pieter Wickevoort Crommelin. Meteen na de aankoop liet hij het huis afbreken en vestigde zich op het aangrenzende Westerduin, dat als hoofdhuis van Berkenrode ging fungeren. Kort hierna moet ook de parkaanleg in landschappelijke stijl zijn ontstaan, die bekend is van een kaart uit 1847. Het goed bleef tot 1939 in de familie Wickevoort Crommelin. Na een kinderloos overlijden van de laatste Wickevoort ging het over op de familie Van Eeghen. Het hoofdhuis, waar gedurende de jaren 1933-1945 de familie Bomans woonde, is verkocht en in gebruik als kantoor.

Beschrijving park- en tuinaanleg

De huidige park- en tuinaanleg op de historische buitenplaats Berkenrode is na 1797 onder Jan Pieter van Wickevoort Crommelin tot stand gekomen. Waarschijnlijk is hij meteen na afbraak van het oude huis begonnen met de transformatie van de tuin. Dit betekende behalve een verandering van de stijl tevens een wijziging in de oriëntatie. Vanuit het midden van de aanleg werd een centrale as gelegd naar het nieuwe hoofdhuis in de noordoosthoek. De ontwerper van deze aanleg is niet bekend, wel is het plan dankzij een kaart uit 1847 goed gedocumenteerd. Belangrijke elementen in deze nieuwe aanleg zijn de gebogen oprijlaan, het tot landschappelijke vorm getransformeerde weiland aan de noordoostzijde, de tot een grote vijverpartij vergraven slotgracht met omliggende waterlopen en het daarachter langs de Leidsevaart aangelegde bos met slingerpaden. Binnen deze vernieuwde aanleg zijn belangrijke restanten van de formele toestand van omstreeks 1700 nog goed herkenbaar: de vergraven en vergrote, centrale slotgracht, die met een slingerende arm in zuidwestelijke richting uitkomt op een voormalig dwarskanaal, de rechthoekige waterlopen om de moestuin en de zuidelijke weilanden, deze weilanden en de moestuin met muren zelf, een deel van de voormalige rechte, centrale toegangslaan met een rij eiken en de erop aansluitende brug en het getransformeerde weiland aan de noordzijde. Ook een deel van de bebouwing, zoals het voormalige koetshuis, de koepel en de dubbele dienstwoningen aan de Herenweg gaat terug op de 18de-eeuwse situatie.

Voor de beschrijving van de losse elementen (voormalig koetshuis, tuinderswoning, boogbrug, ensemble van moestuin, tuinmuur en kas, voormalig badhuisje en paardengraf).

Rijksmonument

De historische park- en tuinaanleg van Berkenrode is van algemeen belang vanwege de tuinhistorische betekenis als voorbeeld van een vroeg landschappelijke aanleg en vanwege het tuinhistorisch belang door het behoud en de herkenbaarheid van achttiende-eeuwse formele elementen in de landschappelijke aanleg.