Rijksstraatweg 113

GGZ InGeest (Vogelenzang)

	Oorspronkelijke functie
	Psychiatrische inrichting
	Huidige functie
	Instelling voor geestelijke gezondheidszorg
	Bouwjaar
	1927 en later
	Architect
	A.T. Kraan
	Status
	Gemeentelijk monument

Introductie

Het complex van GGZ inGeest ligt aan de westzijde van de Rijksstraatweg tegen de grens van Hillegom. Het was jarenlang bekend onder de naam Stichting Vogelenzang. Tot het complex behoren: het administratiegebouw, de paviljoens Beukenhorst en Lokhorst, de kerk, de directiekeet, de watertoren met bedrijfsgebouw en de landschappelijke aanleg. Al deze onderdelen zijn in dezelfde periode tot stand gekomen.

In 1924 kocht de Vereniging tot Christelijke Verzorging van Geestes- en Zenuwzieken het 40 hectare grote duingebied. Van 1927 tot 1939 zijn alle gebouwen ontworpen door de uit Oegstgeest afkomstige architect A.T. Kraan. Van deze gebouwen is een aantal bewaard gebleven. Op de kruising van de noord-zuidas en de, niet meer aanwezige, oost-westas staat de kerk. De kerk fungeerde als het symbolische, religieuze en stedenbouwkundige hart van het complex. Ten zuiden hiervan staat het administratiekantoor, ten noorden de watertoren. Ten oosten van de kerk staan de paviljoens die voor vrouwelijke patiënten bedoeld waren en ten westen ervan die voor mannelijke patiënten. De paviljoens vormen elkaars spiegelbeeld.

Ook op het terrein langs de Rijksstraatweg staan nog gebouwen die door A. T. Kraan zijn ontworpen. Veel bebouwing is echter gesloopt en vervangen door nieuwbouw omdat de opvattingen over de manier van behandelen van bewoners door de tijd heen veranderden.

Bouwkundige beschrijving

Het administratiegebouw uit 1927 is het hoofgebouw van het complex. Het staat met de voorzijde aan een groot gazon met een vijver en fontein. Het is gebouwd in een aan de Amsterdamse School verwante zakelijke stijl. De strakke gevels en grote raampartijen met stalen vensters geven het gebouw een functionalistisch voorkomen. Decoratieve elementen aan de entreepartij en het siermetselwerk wijzen op de invloed van de Amsterdamse School.

Het administratiegebouw bestaat uit tweebouwlagen en een kap met rode pannen. De gevels zijn gemetseld in hardgrauwe baksteen. Boven de entree is in witte letters de naam van het psychiatrisch ziekenhuis aangebracht: Vogelenzang. Binnen in het entreeportaal bevindt zich een ingemetselde gevelsteen met een Bijbeltekst die de eerstesteenlegging op 27 september 1927 herdenkt.

De paviljoens Beukenhorst (west) en Lokhorst (oost), oorspronkelijk observatiepaviljoens voor zestig onrustige mannen en zestig onrustige vrouwen, dateren net als het hoofdgebouw uit de beginjaren van het complex. Ze staan tegenover elkaar aan weerszijden van de vijver en zijn gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School. Ook de paviljoens bestaan uit twee bouwlagen en een dak met rode pannen en zijn gemetseld in grauwe baksteen met siermetselwerk in de entrees. Het balkon boven de entree van Lokhorst heeft nog de oorspronkelijke bekleding van rode, vierkante terracotta tegels.

De kerk uit 1932 staat vrijstaand in het midden van de twee assen op een licht verhoogd terrein. Ervoor ligt het ‘paviljoensplein’ en aan de achterkant ligt nu een gazon. Kraan ontwierp de kerk in een vernieuwende expressionistische variant van de Amsterdamse School. Kenmerkend is onder meer het hoge kruisvormige dak en de paraboolvormige entree met siermetselwerk. Het dak is gedekt met geglazuurde pannen in zwart, paars en groen met op de nok een dakruiter met uurwerk, windvaan en torenhaan. De gevels zijn gemetseld in rode baksteen.

De voormalige directiekeet staat ten westen van de kerk en ten noorden van paviljoen Beukenhorst. Het gebouw uit 1926 was het eerste gebouw op het terrein. Het rechthoekige gebouwtje heeft een bouwlaag onder een flink overstekend dak met rode pannen. Op de nok staan twee gemetselde schoorstenen. De gevels zijn, boven een gemetselde borstwering, bekleed met hout. Ten westen van deze keet staat een transformatorhuisje in dezelfde stijl.

Op het terrein staat ook een watertoren uit 1927. De watertoren met het zogenoemde economiegebouw vormt de noordelijke punt van de noord-zuidas. De gebouwen waren ingericht als magazijnruimten, was- en strijkkamer, machinekamer en als ketelhuis. Het symmetrische bedrijfsgebouw is aan de achterkant verbonden met de watertoren. Het bedrijfsgebouw bestaat uit een bouwlaag met een kap die fors oversteekt. De vierkante watertoren heeft ook zo’n ver overstekende kap. De hoogte van de gevels wordt benadrukt door de verticale vensters en verticale gemetselde muurdammen. Het reservoir van de watertoren is uitgevoerd in gewapend beton.

Het hele complex is in de loop der tijd van aanzien veranderd. De belangrijkste wijzigingen zijn het verdwijnen van de oost-westas door sloop en vervangende nieuwbouw, het verzwakken van de noord-zuidas tussen de kerk en de watertoren door sloop van twee paviljoens en de sloop van tal van door A.T. Kraan ontworpen paviljoens, bedrijfsgebouwen en dienstwoningen. Het door Kraan ontworpen toegangshek is niet meer aanwezig en ook verdwenen karakteristieke details, zoals de horizontale roedenverdeling van de, meestal ijzeren, ramen.

Gemeentelijk monument

Ondanks alle wijzigingen is er sprake van een uniek ensemble met grote cultuurhistorische, stedenbouwkundige, architectuurhistorische en landschappelijke waarden. De cultuurhistorische waarde is groot omdat het complex laat zien hoe in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw gedacht werd over de verzorging van psychiatrische patiënten. Als psychiatrisch ziekenhuis is Vogelenzang onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van Bennebroek.

Wat het heel bijzonder maakt, is dat het totale complex ontworpen is door één architect. De belangrijkste monumentale waarden zijn de noord-zuidas met het hoofdgebouw, de kerk, de aangrenzende paviljoens Beukenhorst en Lokhorst en de watertoren met het daaraan gekoppelde bedrijfsgebouw. De gebouwen zijn architectuurhistorisch van belang door de ontwerpen in Amsterdamse Schoolstijl en diverse varianten daarvan. Het zijn goede voorbeelden van het, tot nu toe, relatief onbekende oeuvre van de Oegstgeester architect A.T. Kraan.